Stoisz na środku zatłoczonego centrum handlowego. Boisz się. Rozglądasz się nerwowo, szukając wzrokiem rodziców, lecz bezimienna masa tłumu skutecznie uniemożliwia Ci to zadanie. Chwilę później za rękę chwyta Cię starsza pani i uśmiecha się łagodnie, po czym prowadzi Cię do rodziców, którzy (zauważywszy, że ich aktualny bilans dzieci właśnie się zmniejszył) stali zdenerwowani pod ścianą i przeczesywali wzrokiem tłum. Uff! Rodzice zabierają Cię do domu, wszystko jest już dobrze.
Pamiętasz ten dzień? Te emocje?
Tak?
No tylko, że to się nigdy nie wydarzyło.
Naukowym okiem
Powyższy przykład zaczerpnięty został z klasycznego badania nad fałszywymi wspomnieniami, które Hyman i współpracownicy przeprowadzili pod koniec ubiegłego wieku. Grupę osób poproszono o przywołanie i opisanie konkretnych wspomnień z dzieciństwa, które wcześniej przekazali badaczom rodzice uczestników. Trzy z tych wspomnień były prawdziwe, jedno zaś fałszywe. Wyniki były dość zaskakujące.
25% uczestników eksperymentu uznało fałszywe wspomnienie za prawdziwe. Co więcej, byli w stanie opisać to wydarzenie barwnie i ze szczegółami, mimo faktu, iż… nigdy nie miało ono miejsca! Badanie to było później wielokrotnie replikowane, a nowsze dane wskazują, że manipulacji tej uległo od 33 do nawet 50% uczestników.
Czy wspomnienia są idealnym odwzorowaniem rzeczywistości?
Wstępem spaliłam już zagadkę, ale niech będzie 😉
Oczywiście, NIE są!
Niektórzy mają czasem tendencję do traktowania pamięci jak zapisanej kasety video (i to jeszcze w Full HD, albo i 4K!), na której wspomnienia zakodowane są w dokładnie w takiej samej formie, jak oryginalne wydarzenia. Co więcej, wydawać się może, że jesteśmy w stanie dowolnie je przywoływać i oglądać ponownie, bez utraty na jakości, bez powycinanych tu i ówdzie scen. Prawda wygląda jednak inaczej. Ludzkie myślenie, na które składa się także zapamiętywanie i odtwarzanie wspomnień, jest niedoskonałe, podatne na różnego rodzaju zakłócenia i zniekształcenia. Rzeczywistość dookoła nas postrzegamy i filtrujemy przez pryzmat własnych schematów, doświadczeń, aktualnie odczuwanych emocji i na to, co ostatecznie zapamiętamy, ma wpływ szereg czynników.
Czym są fałszywe wspomnienia?
Fałszywe wspomnienia, inaczej konfabulacje, to wspomnienia, co do których prawdziwości jesteśmy pewni, jednak wydarzenia, których dotyczą, albo nie miały miejsca, albo miejsce miały, lecz dodane do nich zostały nieprawdziwe elementy. Innymi słowy, jesteśmy przekonani, że wydarzyło się w naszym życiu coś, co się w rzeczywistości nie wydarzyło.
Co to oznacza w praktyce?
Czy na pewno wyłączyłam żelazko?
W efekcie, możemy pamiętać, że wyciągnęliśmy wtyczkę żelazka z kontaktu i zdziwić się po powrocie do domu (o ile ten jeszcze stoi…), widząc wtyczkę w gniazdku. Możemy także błędnie zapamiętać numer rejestracji samochodu, który przerysował auto sąsiada i niechcący donieść na niewinną niczemu osobę.
Pojawia się tu więc problem etyczny – czy możemy w takim razie ufać zeznaniom świadków podczas sądowych rozpraw? Cóż… Lepiej nie, tym bardziej, jeśli na szali stoi przyszłość potencjalnie (nie)winnej osoby. Udowodniono, że fałszywe wspomnienia są jedną z głównych przyczyn niesłusznych skazań i wyroków. Dzieje się to zwykle za sprawą niewłaściwej identyfikacji podejrzanego lub błędów w zeznaniach świadków, spowodowanych właśnie fałszywymi wspomnieniami.
Drobna pomyłka, a konsekwencje, jak widać, bywają kolosalne. I czasem groźne, jeśli ślepo wierzymy wspomnieniom.
Jak powstają fałszywe wspomnienia?
Przyczyn takiego stanu rzeczy może być kilka.
Po pierwsze, możemy ulec wpływowi społecznemu, a zwłaszcza sugestii zaufanej osoby. Przecież jeśli przyjaciółka mówi, że byłyśmy kiedyś na imprezie w tym barze, to przecież musiało tak być! Przecież mogliśmy zapomnieć. Mogliśmy być nietrzeźwi, i zapomnieć tym bardziej.
Po drugie, możemy samodzielnie zniekształcić lub wytworzyć nowe wspomnienia, bez wyraźnego wpływu z zewnątrz – nasz mózg może samodzielnie uzupełnić braki w zapamiętanych wydarzeniach zastępczymi informacjami, nieodzwierciedlającymi rzeczywistej sytuacji.
W efekcie powstaje błąd w przywoływaniu wspomnienia – możemy przywołać rzeczywiste, choć zmienione wspomnienie, lub całkowicie nowe, fałszywe.
Kogo to dotyczy?
Każdego z nas, choć niektórzy mogą być do tego bardziej predysponowani, niż inni. Częściej zjawisko to pojawia się u osób niewyspanych, choć niektóre źródła wskazują, że są także pewne bardziej trwałe różnice indywidualne w tym zakresie. Według nich, osoby o wyższej podatności na sugestie, ale także te o bujnej, kreatywnej wyobraźni są bardziej narażone na snucie nierzeczywistych wspomnień.
Według naukowców z Uniwersytetu w Bostonie, w przypadku pacjentów chorujących na Alzheimera lub łagodną postać otępienia, pojawianie się fałszywych wspomnień było równie częste, co zapominanie. W przypadku osób zdrowych oczywiście te mogą prezentować się inaczej, pokazuje to jednak, z jak popularnym zjawiskiem mamy do czynienia.
Jak odróżnić prawdziwe wspomnienie od fałszywego?
Nie da się. Możemy wprawdzie spytać osobę, która rzekomo towarzyszyła nam w danej chwili o to, jak sama pamięta to wydarzenie, ale… jej pamięć również może zawieść, może także ulec naszej sugestii. Niestety 😉
Jak mogę zapobiec powstawaniu fałszywych wspomnień?
Nie ma żadnych dowodów na to, że jest to możliwe. Oczywiście, dbanie o dobrą kondycję mózgu, treningi poznawcze i wysypianie się może usprawnić naszą pamięć. Nie zmienimy jednak faktu, że nie jesteśmy bezbłędnymi maszynami. Nasze mózgi potrafią dokonać niesamowitych rzeczy, są jednak w swej niezwykłości niedoskonałe. I to jest jak najbardziej okej! Nie ma potrzeby wpadać w panikę i kwestionować absolutnie wszystkich wspomnień, jakie mamy 😉 Warto jednak zachować odrobinę dystansu do tego, co pamiętamy, i nie traktować wspomnień jako prawdę absolutną, bo jak pokazuje nauka, czasem do prawdy im całkiem daleko.
Bibliografia
- Bremner, D., Shobe, K., Kihlstrom, J. (2000). False Memories in Women with Self-Reported Childhood Sexual Abuse: An Empirical Study. Psychological Science. 11(4), 333–337.
- Diekelmann, S., Landolt, H., Lahl, O., Born, J., Wagner, U. (2008). Sleep Loss Produces False Memories. Plos One. 3(10).
- Hyman, I, Husband, T, Billings, F. (1995). False memories of childhood experiences. Applied Cognitive Psychology, 9(3), 181–197.
- Ost, J., Foster, S., Costall, A., Bull, R. (2005). False reports of childhood events in appropriate interviews. Memory. 13(7), 700–710.
- Turk, K., Palumbo, R., Deason, R., Marin, A., Elshaar, A., Gosselin, E., O’Connor, M., Tripodis, Y., Budson, A. (2020). False memories: The other side of forgetting. Journal of the International Neuropsychological Society, 26(6), 545–556.
- Vermaa, K., Kashyap, N. (2020). False Memories for Semantic and Category Associates: Comparing Retrieval Strategies and Retention Interval. Psychological Thought, 13(2), 332–348.
